सम्पादकीय /
तिहार नेपालीहरूको लागि दसैँपछि सबैभन्दा महत्वपूर्ण चाड हो । शरद ऋतुको सुन्दर मौसममा मनाइने यो पर्वलाई ‘फूलैफूलको मौसम’ भनेर पनि चिनिन्छ । सयपत्री, मखमली र गोदावरीका फूलहरूले वातावरण झकिझकाउ पार्छन्, जसले यो समयलाई साँच्चै नै स्वर्गीय अनुभूति दिलाउँछ ।
खेतबारीमा धानको बालाहरू झुलेर किसानको जीवनमा आशा थप्ने यो समय दीपावली मनाउने, देउसी–भैलो खेल्ने र खुशी साट्ने अवसरको रूपमा स्थापित छ । यो चाडले नेपाली समाजमा सांस्कृतिक तथा धार्मिक महत्व बोकेको छ । काठमाडौं उपत्यकामा नेपाल सम्वत् पात्रो फेरिनु समेत यस पर्वसँग गाँसिएको छ । तिहारको समापनसँगै छठ पर्वको आगमनले एक अर्को सांस्कृतिक एकताको वातावरण सिर्जना गर्छ ।
तिहारको पाँच दिनलाई हिन्दु दर्शनमा अत्यन्त महत्वपूर्ण मानिन्छ, जसलाई यमपञ्चकको नामले समेत चिनिन्छ । यस पर्वमा काग, कुकुर, गाई, गोवर्धन र अन्त्यमा भाइटीका गरी विभिन्न पूजाहरू गरिन्छ । पहिलो दिन काग तिहारको आरम्भ हुन्छ, जहाँ कागलाई मिठो खानेकुरा दिएर उसलाई खुसी पारिन्छ । कुकुर तिहारमा मानिसको नजिकको साथी कुकुरलाई आदरभाव व्यक्त गर्दै पूजा गरिन्छ ।
यस पर्वमा गाईको पनि महत्वपूर्ण स्थान छ । तेस्रो दिन गाईपूजा र साँझमा दीपावलीसँगै लक्ष्मीपूजा गरिन्छ । गाईलाई कृषि अर्थतन्त्रसँग गाँसिएको मानिन्छ, र गाईका उत्पादित वस्तुहरू जस्तैः दही, घिउ, पनिर समाजको लागि पोषण र आर्थिक महत्व राख्दछन् ।
गोवर्धन पूजाका दिन गाईका परोपकारी भूमिका र हाम्रो जीवनमा उनको योगदानको कदर गरिन्छ । तिहारको अन्तिम दिन भाइटीका, जसमा दिदीबहिनीहरूले दाजुभाइलाई टीका लगाई दीर्घायु र समृद्धिको कामना गर्छन्, यो पर्वको पारिवारिक एकता र माया दर्शाउँछ ।
तिहारकै अवसरमा नेपाल सम्वतको नयाँ वर्ष आरम्भ हुन्छ, जुन प्राचीन समयदेखि नेवार समुदायद्वारा मनाइँदै आएको छ । यो सम्वत स्थापना साख्वाःले गरेको मानिन्छ, जो नेपालभरी ऋणमोचन अभियान चलाएर जनतालाई कर्जा मुक्त बनाएको किंवदन्ती रहेको छ । यसैबीच नेवार समुदायमा म्हःपूजा गर्ने परम्परा छ, जसमा शरीर र आत्माको पूजा गरिन्छ । तिहारको समाप्तिपछि आउने छठ पर्वले पनि यस वर्ष पहाडी क्षेत्रमा व्यापक लोकप्रियता हासिल गरेको छ । यो पर्वले तराई र पहाडबीचको सांस्कृतिक एकतालाई विस्तार गरिरहेको छ ।
नेपाली समाज विविधता, सद्भाव र सांस्कृतिक अनुकूलनको अनुपम उदाहरण हो । यहाँ प्रत्येक पर्वले मात्र उल्लास र उमङ्ग बोकेको हुँदैन, समाजमा एकता र साझा पहिचानको पनि बोध गराउँछ । विशेष गरी तिहार र छठजस्ता चाडहरूले समुदायलाई एकै धागोमा बाँध्ने महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छन् । तिहारलाई दसैंपछिको ठूलो चाड मानिन्छ, यमपञ्चकको पाँच दिनभित्र विभिन्न विधिबाट हर्षोल्लासपूर्वक मनाइँदैछ । साथै, पूर्वी तराई र मधेस क्षेत्रमा छठको विशेष महत्व छ । यी चाडहरूको सन्देश र सांस्कृतिक चेतनाले नेपाली समाजलाई एकतामा बाँध्ने अवसर प्रदान गर्छ ।
तिहारले प्रकृतिप्रति मानवको कृतज्ञता र समर्पण भावलाई उजागर गर्छ, जसले नेपालको सांस्कृतिक विशेषतालाई दक्षिण एशियाली देशहरूको पर्व परम्पराबाट फरक बनाउँछ । विशेष गरी, तिहारले नेपालीलाई आपसी स्नेह र आदरको परम्परालाई निरन्तरता दिन प्रेरित गर्छ । पछिल्ला वर्षहरूमा तिहारमा भारतीय संस्कृति र सहरीकरणको प्रभाव पनि देखिएको छ ।
‘धनतेरस’को दिन सुनचाँदी खरिद गर्नेदेखि रङ्गोली बनाउने, दीपावलीको तडकभडक मनाउने प्रवृत्ति बढ्दै गएको छ । सहरी क्षेत्रहरूमा देखिने यो प्रवृत्तिले नेपाली समाजको तीव्र सहरीकरणको प्रतिविम्ब दिन्छ । साथै, यसले सांस्कृतिक अनुकूलनका नाममा कतिपय मौलिक पक्षहरू हराउँदै जाने सम्भावना पनि देखाउँछ । यसैले, नेपालीले आफ्नो संस्कृति र पर्वको मौलिकता जोगाउँदै नयाँ कुरा समेट्नुमा विवेक अपनाउनुपर्छ ।
तिहारपछि छठ पर्वको उल्लासले नेपाली समाजको सांस्कृतिक बहुलताको सौन्दर्यलाई अझ उजागर गर्छ । छठ, जसलाई विशेषतः तराई क्षेत्रमा मनाइन्छ, सूर्य उपासना, जलाशयमा प्रार्थना र वातावरणीय शुद्धता प्रतीक मानिन्छ । पछिल्ला दशकहरूमा पहाडी क्षेत्रमा पनि छठको प्रचलन बढेको छ, जसले सांस्कृतिक अनुकूलन र एकताको महत्वलाई दर्शाउँछ ।
यसरी विविध सांस्कृतिक पृष्ठभूमिका चाडहरूबाट नेपाली समाजमा आपसी समझदारी र मैत्री भावलाई बलियो बनाउन मद्दत मिलेको छ । सांस्कृतिक विविधता र समावेशिताको यो अभ्यास नेपाली समाजका लागि मात्रै महत्वपूर्ण छैन, यसले नेपालको राष्ट्रिय पहिचानलाई समेत बलियो बनाउँछ । विविधता र सहअस्तित्वलाई जीवनको एक अङ्गका रूपमा स्वीकार गर्दै नेपाली समाजले लोकतान्त्रिक प्रणालीसँगै सांस्कृतिक उदारताको अभ्यासलाई पनि आत्मसात गरेको छ, जुन गर्वको विषय हो ।
नेपालीहरू संसारभरि छरिएसँगै तिहार, छठजस्ता पर्वहरूले समेत अन्तर्राष्ट्रिय सन्दर्भमा पहिचान बनाइरहेका छन् । यी पर्वले केवल नेपालको सांस्कृतिक सम्पदालाई सजीव राखेको छैन, बरु समस्त नेपालीहरूबीचको एकता, स्नेह, र माया बढाउने अवसर प्रदान गरेका छन् । यस अर्थमा तिहार र छठले केवल एक पर्व मात्र नभएर नेपाली समाजको एकता र पहिचानलाई दिगो बनाउने महत्व बोकेका छन् ।
तसर्थ, तिहार र छठ जस्ता चाडहरूको महत्व केवल धार्मिक नरहेर समाजलाई एकीकृत गर्ने सशक्त माध्यम बनेका छन् । यसरी नै प्रत्येक समुदायले आफ्ना मौलिक परम्परालाई आत्मसात गर्दै पनि अरू संस्कृतिप्रति आदरभाव राख्नुपर्ने आवश्यकता छ । यसले नेपाली समाजमा सांस्कृतिक सहिष्णुता र बहुलतालाई सुदृढ बनाउँछ । नेपालीको यो साँंस्कृतिक विशेषता संसारभर उदाहरणीय बनेको छ ।
हाम्रा परम्परागत चाडहरूले समाजमा स्नेह, सहकार्य र सद्भावको भावना फैलाइरहोस् । तिहारको यो उज्यालो, उमङ्ग र सांस्कृतिक विविधताको पर्व सँगै चाडवाड सकिएपछि मानिस आफ्नो दिनचर्यामा फर्किन्छन् । यसले भोलिका दिनका लागि मानसिक शक्ति सङ्कलन गर्ने अवसर दिन्छ ।
तसर्थ, तिहारको प्रत्येक पाटोलाई अर्थपूर्ण तरिकाले मनाउनु, स्वदेशी उत्पादनलाई प्रोत्साहन गर्नु र यस पर्वको सकारात्मक सोचलाई जीवनमा समाहित गर्नु नै यस पर्वको वास्तविक मनको उद्देश्य हो । उज्यालो, फूलैफूल, र उमङ्गले भरिएको यो पर्व सम्पूर्ण नेपाली समुदायका लागि सकारात्मक उर्जा र सुख, शान्तिको प्रतीक बनोस् । यस वर्षको तिहार र छठ पर्व सम्पूर्ण नेपालीका लागि शान्ति, समृद्धि र भाइचारा प्रवर्धन गर्ने अवसर बनोस् भन्ने शुभकामना ।